การคิดแบบวิพากษ์ที่ดีได้นั้น ไม่เพียงแต่เป็นการไต่สวน สืบความคิด สิ่งที่เป็นพื้นฐานของการคิดแบบวิพากษ์ที่จะทำให้การคิดแบบวิพากษ์มีประสิทธิภาพคือ ความสามารถในการระบุประเด็นปัญหา และความสามารถในการระบุข้อตกลงเบื้องต้น
ทฤษฎีของเอนนิส ระบุว่า การคิดอย่างมีวิพากษ์ ประกอบด้วย ความสามารถ (abilities) และคุณลักษณะ(disposition) โดยความสามารถได้แก่ การนิยามและทำให้กระจ่างชัด ความสามารถในการพิจารณาตัดสินข้อมูล ความสามารถในการอ้างอิง และความสามารถทางยุทธวิธีและกลยุทธ์
คุณลักษณะได้แก่ การค้นหาข้อความที่ชัดเจน การค้นหาเหตุผล การพยายามรับรู้ข้อมูล การคิดแบบกว้าง การคงความสอดคล้อง การเปิดใจกว้าง การมีความยืนหยุ่น การยอมรับให้เกียรติผู้อื่น เป็นต้น
จะเห็นได้ว่า การคิดแบบวิพากษ์ไม่เพียงอาศัยสติปัญญา และยังต้องอาศัยทักษะการอยู่ร่วมกันในสังคม เพื่อจะทำให้มีคุณลักษณะที่สนับสนุน การคิดแบบวิพากษ์ที่ดีนั้น กิจกรรมที่ทำร่วมกัน เช่น การร่วมกันทำการทดลอง การรายงาน การจัดตารางช่วยกันทำความสะอาดห้องเรียน การเล่นกีฬา จะช่วยส่งเสริมความสามารถในการระบุประเด็นปัญหาและความสามารถในการระบุข้อตกลงเบื้องตัน
ในขณะทำกิจกรรมสามารถใช้คำถามเพื่อส่งเสริมการคิด และเช็คประสบการณ์ความเข้าใจ ยกตัวอย่างเช่น
ใต้โต๊ะอาหารมีมดเดินเต็มไปหมด มีเศษอาหารตกอยู่ที่พื้น เล็กเห็นมดแล้วกลัวมดมากัดจึงทำการฆ่ามด จริงๆแล้วในสถานการณ์นี้ ปัญหาคืออะไร
- เศษอาหารที่ตกลงมา
- มดมีปริมาณเยอะ
- มดกินอาหารเหมือนคน
- ที่บ้านเล็กไม่ได้ฉีดยาฆ่ามด
คำตอบก็คือ การมีเศษอาหารตกอยู่พื้น มดจึงมากินอาหาร ทางแก้คือความสะอาด การฆ่ามด หรือการฉีดยาเป็นปลายทาง ไม่สามารถแก้ได้อย่างยั่งยืน เป็นต้น
หรือความสามารถในการระบุข้อตกลงเบื้องต้น เกิดจากการอยู่ร่วมกัน การเข้าใจบทบาทหน้าที่หรือความเหมาะสมในแต่ละสถานการณ์ ยกตัวอย่างเช่น
กรได้รับการโหวตจากเพื่อนในห้องให้เป็นหัวหน้าห้อง กรได้รับทราบในวันที่ได้รับตำแหน่งว่า ต้องรับผิดชอบในการรวบรวมงานไปส่งให้คุณครูประจำชั้น และคอยดูแลความเรียบร้อยในห้องไม่ให้มีการทะเลาะกัน เอกไม่ได้รับการโหวตแต่เอกอยากเป็นหัวหน้าห้อง เอกเลยตั้งกลุ่มของตัวเองขึ้นมา เพื่อส่งงานแยก เอกทำผิดข้อตกลงหรือไม่
- ไม่ผิด เพราะเอกเป็นคนมีน้ำใจอาสาทำงานเองทั้งที่ไม่ถูกโหวต
- ไม่ผิด เพราะเอกมีสิทธิในการตั้งกลุ่มของตนเอง
- ผิด เพราะกรได้รับการโหวตอย่างถูกต้อง
- ไม่ผิด เพราะครูยังไม่ว่าอะไร
คำตอบก็คือ เอกทำผิดข้อตกลง เพราะกรได้รับการโหวตอย่างถูกต้อง